دستاورد ما از داستان سنگنبشته بیستون

بایسته است در این بخش سخنی درباره بند 70 (ستون چهارم) نسخه پارسی باستان سنگنبشته بیستون گویم.

θāti Dārayavauš xšāyaθiya vašnā Auramazdāha ima dipiciçam taya adam akunavam patišam ariyā utā pavastāyā utā carmā gŗftam āhā patišamci nāmanāfam akunavam patišam uvādātam akunavam utā niyapinθiya utā patiyafraθiya mām paįšiyā mām pasāva ima dipiciçam frāstāyam vispadā antar dahyāva kāra hamā taxšatā  

شوربختانه چند نویسه مهم از این بند با گذشت زمان ناخوانا شده است. مهم ترین آنها نویسه های در پیوند با واژه های هفتم (خط 89) و واژه سی و سوم (خط 91 و 92) می باشد. آنچه که اکنون از نویسه های واژه خط 89 دیده می شود، di-i-p-i-?-i-?? است. یعنی نویسه های سوم، پنجم و ششم این واژه ناخوانا شده است. همچنین نویسه های واژه سی و سوم خط های 91 و 92 به سیمای di-i-p-i-?-?-?-m دیده شده که نویسه های پنجم تا هفتم آن ویران شده است.

ناخوانی نویسه های این واژه که در دوجای بند 70 دیده می شود، کنکاشهای چندی را برانگیخت. زمانی رونالد کنت این واژه را di-i-p-i-ma-i-y  یا dipimaiy بازسازی نمود که معنی این واژه بازسازی شده «نوشته» است. «ایلرس» (Eilers) زمانی دیگر آنرا di-i-p-i-vi-i-d-m خواند. اما رودیگر اشمیت با بررسی عکس های دقیقی که گرفته بود، تلاش کرد تا نشانه هایی از نویسه های میخی ناخوانا را بدست آورده واژه خط 89 را di-i-p-i-(c)-i-(ç-m) و خط 91 و 92 را di-i-p-i-(c-i-ç)-m خواند که آوانگاری آن dipiciçam خواهد بود.  

بخش دوم این واژه -ciça یا همان «چهره، سیما یا فرم» است. پس واژه بازسازی شده اشمیت به معنی «سیمای نگارش» یا بهتر بگوییم «دبیره» است. از آنجاییکه بررسی های اشمیت تازه ترین خوانش از سنگنبشته بیستون با بررسی عکس های دقیق گرفته شده است، در نوشتارهای پیشین خود در کندوکاو پیرامون سرچشمه های سنگنبشته بیستون و همچنین دیگر نوشتارها که در آن نویسه های میخی درپیوند با آن ناخوانا شده است، روش خوانش اشمیت را به دیگر خوانش ها در برگردان نویسه های میخی پارسی باستان ترجیح می دهیم.  ا. پریان

سرچشمه نسخه های دیگر

داریوش بزرگ فرمان داد تا کارنامه سالهای نخستین فرمانرواییش، به دیگر سرزمین های درفرمان پارسها فرستاده شود. تاکنون دونوشته به زبان اکدی (BE 3627 و B41046) در بابل و دو نوشته به آرامی (OfA DB و Segal 62)  در مصر یافت شده که بخش هایی از کارنامه او را دربرمی گیرند. پس می توان پنداشت که نسخه های دیگری نیز از کارنامه او به دیگر کشورها فرستاده شده بود که با گذشت روزگار از میان رفته و یا هنوز در دل خاک پنهان مانده اند. اما سرچشمه نوشته های پراکنده در جهان هخامنشی چه بود و به چه زبان و دبیره ای نگاشته شده بود؟

چون هیون بای پیشنهاد نموده است که این نسخه به زبان و دبیره آرامی آماده و فرستاده شده بود (ا. پریان). او می گوید این نسخه برای این به آرامی نوشته شد، زیرا زبان آرامی زبانی دیرین و پراکنده در گستره شاهنشاهی هخامنشی بوده همچنین این زمان کاربردی دیپلماتیک داشت. در این باره باید گفت که دو دلیل هست که می توان از آنها چنین برداشت کرد که نوشته های اکدی و آرامی بیرون از بیستون از یک نسخه مادر رونویسی و ویرایش شده بودند که آنها چنین هستند.

1-        

1-      سخن داریوش در پایان بند 70 ستون چهارم نسخه پارسی باستان بر دیواره کوه بیستون و همچنین نوشته های همسان آن در نسخه ایلامی همان سنگنبشته

2-      بودن همانندی و هماهنگی هایی در این پاره نوشته های یافت شده 

سرچشمه آریایی نوشته های بیستون

     چول هیون بای پیشنهاد نموده است که پنداشتی گفته شود که برپایه آن دوسرچشمه برای نوشته های بیستون آماده شده بود. یکی برای نسخه های سه گانه میخی بر دیواره کوه بیستون و دیگری برای پاره نوشته های پراکنده یافت شده در سرزمین های دیگر. پژوهشهای انجام شده بدست «رودیگر اشمیت» درباره سرچشمه های بیستون به گونه زیر خلاصه شده است:

با نگاه به نسخه های میخی بیستون شکی نمی ماند که نوشته های میخی پارسی باستان و ایلامی در یکسو و نسخه های بابلی و آرامی در سویی دیگر دسته بندی می شوند. نوشته های گروه دوم (بابلی و آرامی) آمار شورشیان کشته شده و دستگیرشده را آورده اند. آنها همچنین نام ماهها را به سامی (و نه پارسی) آورده و در نگارش آوانگاری های ویژه از نامهای جغرافیایی مشخص، با هم سراسر همسان بوده و در جاهایی گویش نامها به جای پارسی باستان، مادی است.

این پنداشت که بنیاد کندوکاوهای اشمیت بوده برهمسانی میان نسخه های اکدی سنگنبسته بیستون (AA DB) و نسخه آرامی الفانتین (OfA DB) بیرون آمده است، دفاع شدنی نیست. با اینکه آمار کشته و دستگیر شدگان در گروه دوم نوشته ها آورده شده است، اما با سنجش نسخه اکدی AA DB و همچنین پاره نوشته های آرامی، چندین ناهمسانی بنیادی در آنها دیده می شود که «گرین فیلد پروتن» (Greenfield Porten) آنها را به هفت دسته گروه بندی نموده است.

سرچشمه های کارنامه داریوش بزرگ در بیستون

هنگام سنجش نسخه های بیستون با یکدیگر، درمی یابیم که چند ناهمانندی و تفاوت در میان نسخه ها به چشم می خورد که دربرگیرنده افزودن یا چشم پوشی از یک واژه، جمله با یک بند (پاراگراف) – نسبت به یک نسخه دیگر- بوده و نشان از یک روند پیچیده برای نگارش نسخه های این سنگنبشته و ویرایش آنها دارد.

افزون بر این ناهمسانی نسخه ها، سختی دسترسی به خود سنگنبشته که برفراز دیواره بسیار بلندی بر سینه کوه بغستان کنده شده، کار رونوشت برداری از نویسه های آنرا همواره پیچیده و دشوار ساخته است. چنانچه تاکنون تنها چند تن توانسته اند خود را به این نوشته های میخی رسانده و با دردسر بسیار از آنها نسخه برداری کنند. (البته در چند سال اخیر با برپایی یک پلکان آهنی در شکاف دیواره و نصب داربست، نزدیک شدن به سنگنبشته ها دشوار نیست اما با این همه هنوز هم رسیدن به خود نوشته های میخی، بسیار خطرناک است. ا. پریان).

رودیگر اشمیت (R. Schmitt) تنها کسی بود که در دهه های گذشته عکس های دقیقی را از نویسه های میخی همراه با برگردان آنها، آوانگاری و برگردان خود سنگنبشته ها فراهم ساخت. (با این همه در چند سال گذشته آقایان ذوالفقاری، مالیان و چگینی از دانشگاههای تهران و امیرکبیر و سازمان میراث فرهنگی کشور، با هماهنگی و همکاری این سازمان، پروژه ارزشمند فوتوگرامتری و توپوگرافی از پیکره ها و نوشته های میخی بیستون را با آماده سازی و تهیه نقشه های بسیار دقیق از پیکره ها، سنگنبشته بیستون و نویسه های آن به انجام رساندند که کاری بس در خور و شایسته است.)

چگونگی نگارش نوشته ها بر دیواره

از هنگام برجسته شدن دوباره سنگنبشته بیستون به دست ماجراجویان اروپایی، چند دیدگاه و گمان درباره گامها، ترتیب تراش پیکره ها و نگارش سنگنبشته ها گفته شده است. این گمانه زنی ها با استناد به گواهی هایی که در پیکره ها و نیز خود سنگنبشته بیستون دیده می شود ارائه شده اند. اما دیدگاههایی دیگر نیز هستند که از یک گمانه زنی ساده درباره گامهای تراش پیکره ها و سنگنبشته تا بررسی و موشکافی یافته های برجسته باستان شناسی را در برمی گیرد.

نخستین بار هنری راولینسن H. C. Rawlinson بود که نسخه ایلامی سنگنبشته (AE DB) را در بخش پایین سنگنبشته در سوی چپ نسخه پارسی باستان رونویسی کرد. او در آن هنگام به نسخه ای دیگر در سوی راست پیکره ها که بخشی از آن با تراش پیکره سکونخای سکایی از میان برداشته شده بود نگریست و در این بررسی نسخه ای دیگر را به زبان ایلامی یافت. تنها سه خط از ستون نخست این نسخه، درست در زیر پیکره را سکونخا می شد خواند.

«نوریس» E. Noris که پسان تر نسخه رونوشت ایلامی برداشت شده بدست راولینسن را منتشر کرد، این سه خط را «بخشی جدا و تکرار بخشی دیگر در سوی چپ نسخه پارسی باستان (AE DB ستون یکم خطهای 61-63)» نامید. اما نه راولینسن و نه نوریس هیچکدام تلاش نکردند این را بیابند که چرا دو نسخه کپی از هم ایلامی در سنگنبشته بیستون دیده می شوند.

«کینگ و تامسون» King & Thompson که نسخه های میخی بیستون را با هم سنجیدند در کتاب خود «پیکره ها و سنگنبشته داریوش بزرگ بر دیواره بیستون در ایران، 1907»، حتی به این نیز نپرداختند که چرا این سه خط زیر پیکره سکونخای سکایی، بسیار با بخشی از نسخه دیگر ایلامی (ستون یکم، خطهای 61-63) یکسان است. آنها تنها گمان بردند که این سه خط ایلامی درباره رویدادهایی است که در ستون پنجم نسخه پارسی باستان نوشته شده است. (به آگاهی دوستان گرامیم می رسانم که این همان سرچشمه ای است که من ا. پریان از نویسه های سه زبانه آن در همین نوشتار بویژه در خوانش نسخه ایلامی بهره مند شده ام).

نقاشی من از سنگنبشه بیستون

دوستان گرامی و ارجمند

همچنانکه می دانید سنگنبشته داریوش بزرگ در بیستون دربرگیرنده نوشته های میخی به زبانهای پارسی باستان، ایلامی و اکدی است. برخی از این نوشته های میخی در چند ستون و برخی دیگر نیز در جای جای گوناگون دیواره و نیز کنار خود پیکره ها (میان آنها، زیر پای آنها یا بالای سر آنها و پیرامون نگاره دایره بالدار) دیده می شوند.

از آنجا که در جستارهای گوناگون درباره سخنان داریوش بزرگ در بیستون به این نوشته ها اشاره شده و آنها به نسبت جایگاهی که دارند کد بندی شده اند و همچنین برای سادگی کار خوانندگان گرامی در یافتن جایگاه این نوشته ها و همچنین موقعیت آنها نسبت به یکدیگر برآن شدم تا نمای نقاشی را که خودم از سنگنبشته کشیده ام در اینجا بیاورم.

هدف من از آوردن این نگاره تلاش برای کمک به خوانندگان به یافتن جایگاه نوشته ها در این سنگنبشته است بویژه که جستاری که در پی این نوشتار خواهد آمد، به گامهای تراش پیکره ها و نگارش نوشته های میخی بر دیواره بیستون خواهد پرداخت.

در اینجا گرافها یکی یکی بدون کد و دیگری کدبندی شده خواهد آمد. از دوستان گرامیم برای کوتاهی هایی که در این نقاشی دیده می شود و اینکه شاید در برخی بخش ها، این گراف با نمای واقعی تطبیق نداشته باشد، پوزش می خواهم.

برای دیدن این گرافها «ادامه مطلب» را کلیک کنید. سپاسگذارم