چگونگی نگارش نوشته ها بر دیواره

از هنگام برجسته شدن دوباره سنگنبشته بیستون به دست ماجراجویان اروپایی، چند دیدگاه و گمان درباره گامها، ترتیب تراش پیکره ها و نگارش سنگنبشته ها گفته شده است. این گمانه زنی ها با استناد به گواهی هایی که در پیکره ها و نیز خود سنگنبشته بیستون دیده می شود ارائه شده اند. اما دیدگاههایی دیگر نیز هستند که از یک گمانه زنی ساده درباره گامهای تراش پیکره ها و سنگنبشته تا بررسی و موشکافی یافته های برجسته باستان شناسی را در برمی گیرد.

نخستین بار هنری راولینسن H. C. Rawlinson بود که نسخه ایلامی سنگنبشته (AE DB) را در بخش پایین سنگنبشته در سوی چپ نسخه پارسی باستان رونویسی کرد. او در آن هنگام به نسخه ای دیگر در سوی راست پیکره ها که بخشی از آن با تراش پیکره سکونخای سکایی از میان برداشته شده بود نگریست و در این بررسی نسخه ای دیگر را به زبان ایلامی یافت. تنها سه خط از ستون نخست این نسخه، درست در زیر پیکره را سکونخا می شد خواند.

«نوریس» E. Noris که پسان تر نسخه رونوشت ایلامی برداشت شده بدست راولینسن را منتشر کرد، این سه خط را «بخشی جدا و تکرار بخشی دیگر در سوی چپ نسخه پارسی باستان (AE DB ستون یکم خطهای 61-63)» نامید. اما نه راولینسن و نه نوریس هیچکدام تلاش نکردند این را بیابند که چرا دو نسخه کپی از هم ایلامی در سنگنبشته بیستون دیده می شوند.

«کینگ و تامسون» King & Thompson که نسخه های میخی بیستون را با هم سنجیدند در کتاب خود «پیکره ها و سنگنبشته داریوش بزرگ بر دیواره بیستون در ایران، 1907»، حتی به این نیز نپرداختند که چرا این سه خط زیر پیکره سکونخای سکایی، بسیار با بخشی از نسخه دیگر ایلامی (ستون یکم، خطهای 61-63) یکسان است. آنها تنها گمان بردند که این سه خط ایلامی درباره رویدادهایی است که در ستون پنجم نسخه پارسی باستان نوشته شده است. (به آگاهی دوستان گرامیم می رسانم که این همان سرچشمه ای است که من ا. پریان از نویسه های سه زبانه آن در همین نوشتار بویژه در خوانش نسخه ایلامی بهره مند شده ام).

وایسباخ اگر چه دریافت که این سه خط همسان با بخشی از نسخه ایلامی کنار نسخه پارسی باستان است، اما پنداشت که آنها بخشی از نسخه ایلامی دیگری هستند. تنها کنیگ F.W Koenig بود که دریافت این خط ها درست مانند خط هایی از نسخه دیگر ایلامی در بخش پایین سنگنبشته هستند که پسان تر به سیمای کنونی رها شده اند. او سپس بر پایه پژوهشهای خود، گامهای پی درپی و ترتیب تراش پیکره ها و نگارش سنگنبشته های بیستون را چنین پیشنهاد داد:

1-      نسخه پارسی باستان (OP DB) ستونهای یکم تا سوم در سالهای 517 تا 516 پ.م نگاشته و تراشیده شد.

2-      پیکره ها از داریوش تا «اراخا» (Arakha) به جز پیکره «فراد» (Frada) و «سکونخا» (Skunkha) و همچنین دایره بالدار بدون بخشهای بالایی (پیکره درون این دایره) همگی نصب شدند. او یادآور شد که این بخش ها در جایی دیگر بر سنگ کشیده و تراشیده شده سپس بر دیواره تخت شده بیستون کوبیده شدند. یادآور می شود دکتر کامرون (G.Cameron) در سال 1960 دیدگاه کنیگ را درباره آن بخشهایی از پیکره ها که بر دیواره سنگنبشته نصب شده اند، نپذیرفت. کامرون خود در دیدگاهی گفت که هشت تکه کوچک از پیکره ها دربرگیرنده: ریش، بخشی از شانه یا پشت پیکره داریوش، بخشی از لباس و تن زیر بازوهای پیکره دوم پشت پادشاه و بخشی از سر یکی از شورشیان دربند، نصب شده هستند.

3-      نسخه کهنه ایلامی (ستون 1 تا 4) در دست راست پیکره ها نگاشته شد. کینگ پنداشت که این نسخه یک رونوشتی از برگردان نسخه پارسی باستان است. در این هنگام نسخه پارسی باستان ونوشته های ایلامی نمایانگر پیکره ها (AE DBa-j) نوشته شد.

4-      نگارش ستون چهارم پارسی باستان در سالهای 512-511 پ.م آغاز شد.

5-      پیکره فراد و نوشته های نمایانگرش (DBj) به پارسی باستان و ایلامی در سالهای 512-511 پ.م تراشیده و نگاشته شد.

6-      پایان نگارش ستون چهارم پارسی باستان در سالهای 512-511 پ.م.

7-      نسخه اکدی در سوی چپ پیکره ها نگاشته شد و نوشته های نمایانگر پیکره ها به اکدی (AA DBb-j) نیز در سالهای 509-510 پ.م نوشته شد.

8-      نسخه پارسی باستان OP DBa نمایانگر داریوش نگاشته شده و سپس بخش بالایی نگاره دایره بالدار در سال 508 پ.م چسبانده شد.

9-      سنگتراشان برای اینکه جایی برای تراشیدن شورشی تازه دربند شده سکایی ببینند، نسخه ایلامی پیشین را از میان برداشتند.

10-   نسخه نوین ایلامی در دست چپ سنگنبشته پارسی باستان  (OP DB)نگاشته شد.

اگرچه کینگ برداشت کرد که نسخه پارسی باستان OP DB نسخه سرچشمه بیستون بوده که از آن، نسخه های دیگر برگردان و همسان با آنها نگاشته شده اند، اما او نخستین پژوهشگری بودکه پرسش چگونگی وترتیب تراش پیکره ها و نگارش سنگنبشته ها را درمیان گذاشته در برجستگی و اهمیت این پرسش، برای یافتن پیوندهای نگارشی میان نسخه های میخی بیستون پافشاری کرد. دیدگاهها وبرداشت های کینگ برگامهای تراش و نگارش این سنگنبشته کندوکاو شد وبا گواهی های باستان شناسی در دهه های 1950 و 1960 اصلاح شد.

در نامه ای که «وادگری» (H. T. Wade-Gery) در سال 1951 به دکتر جرج کامرون (G. Cameron) نوشت، او آنچه را که از نگاره شماره 8 کتاب کینگ و تامسون (بالاتر درباره این کتاب نوشتیم) برداشت کرده بود، چنین نوشت:

1-      جایگاه برجسته تر نسخه ایلامی به روشنی نشان می دهد که این نسخه پیش از دونسخه دیگر نگاشته شده است.

2-      نوشته نمایانگر پیکره ها به اکدی در گام دوم نگاشته شد.

3-      نوشته های نمایانگر پیکره ها به پارسی باستان پایانی ترین نوشته هایی بودند که نگاشته شد. زیرا آنها کوچک، نوشته ها ریز شده و در همه جا پخش شده اند چنانچه نشان می دهند که در هرجایی که خالی بود، توانستند آنها را جا دهند.

4-      کامرون خود روشن ساخت که نسخه ایلامی در سوی راست پیکره ها کهن تر از نسخه ایلامی در سوی چپ نسخه پارسی باستان در بخش پایین سنگنبشته است. او یادآور شد که نسخه تازه تر ایلامی در سوی چپ نسخه پارسی باستان و بخش پایینی، نسخه رونویسی شده از نسخه پیشین ایلامی هستند که پیشتر در سوی راست پیکره ها در بخش بالایی سنگنبشته نوشته شده است.

در سال 1963 «لوشی» (H. Luschey) همراه با «ترامپلمن» (L. Trumpelman) و «هینز» (F. Hinz) برای پژوهش درباره باستانشناسی بیستون، به این جایگاه سفر کردند. پسان تر لوشی و ترامپلمن در نامه ای به هینز در سال 1964 براین کندو کاو کردند که سنگنبشته بیستون (DB) نخست، تنها برای تراشیدن پیکره ها بجز پیکره سکونخا و نیز برای نگارش نسخه ایلامی نمایانگر داریوش (AE DBa) (نسخه ایلامی بالای سر داریوش) برنامه ریزی شده بود.

لوشی بررسی و مشاهده هایی دقیق از پیوند میان پیکره ها و سنگنبشته ها انجام داد. او سپس این دیدگاه را گفت که نسخه ایلامی پیشین، با تراشیدن پیکره سکونخای سکایی ویران شده (DBk) و همچنین در نسخه پارسی باستان، ستونهای 1 و2 و 3 می بایست در یک زمان و باهم نگاشته و در زمانی دیگر در همین نسخه پارسی باستان ستونهای 4 و 5 باهم نگاشته شده باشند. زیرا ستون چهارم و پنجم درست در جایگاه و فضای زیر پیکره ها نیست و به سوی دست راست یعنی (زیر نسخه پیشین ایلامی) گرایش یافته است.

همچنین نسخه نوین ایلامی (AE DB) ستونهای 1 و2 در سوی چپ نسخه پارسی باستان چنان در جایگاهی بسوی چپ گرایش یافته که پنداشته می شود ستون یکم ایلامی در میان دیگر ستونها تک افتاده است. چنین ناهمسانی در ساختار پیکره ها و سنگنبشته ها را می توان در آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم نیز دید.

برپایه یافته های باستان شناسی، ترامپل من، لوشی و هینز 5 گام زیر در تراش پیکره ها ونگارش سنگنبشته های بیستون پیشنهاد کردند:

1-      پیکره ها بجز پیکره سکونخا با کلاه نوک تیز و همچنین سنگنبشته ایلامی نمایانگر داریوش (AE DBa) و سنگنبشته ایلامی نمایانگر گئوماته (AE DBb) ، در گام نخست تراشیده و نگاشته شدند. AE DBa با اندازه دیواره تراشیده شده همچنین ساختار و سیمای پیکره ها هماهنگ بوده و نوشته آن ساده تر از نوشته همتراز آن (یعنی بند یکم نسخه ایلامی در سوی چپ نسخه پارسی باستان) بود. برای پی بردن به این سادگی در نگارش و همچنین سنجش نوشته های همسان در اینجا برگردان بخشی از سنگنبشته نمایانگر پیکره داریوش بزرگ و همچنین بخشی از بند 1 ستون یکم نسخه ایلامی آورده شده است.

AE DBa, 1-2 (بالای پیکره داریوش بزرگ):

من، داریوش، پادشاه، پسر ویشتاسپ، هخامنشی، شاه شاهان، شاه کنونی در پارس....

AE DB I (نسخه ایلامی سنگنبشته، سوی چپ نسخه پارسی باستان):

من، داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه در پارس، شاه کشورها....

2-      نسخه کهنه ایلامی در دست راست پیکره ها (به جز آنچه که در نسخه نوین ایلامی AE DB,55 بوده که همسان با بند 70 نسخه پارسی باستان است) نوشته شد. در این نسخه چند دگرگونی در پیوند با برنام ها ولقب های داریوش انجام شد. چرا که در سنجش با AE DBa، اکنون «شاه بزرگ» ^vsunki iršara پس از نام داریوش افزوده شده همچنین «شاه کنونی در پارس» ulan ^vsunki ^hParšip-ikki به «شاه در پارس» ^vsunki ^hParšip-ikki دگرگون گشت.

3-      نسخه اکدی در دست چپ پیکره ها و همچنین نوشته های نمایانگر پیکره ها به اکدی نگاشته شد.

4-      نسخه پارسی باستان و همچنین نوشته های نمایانگر پیکره ها به پارسی نوشته شد. نسخه پارسی باستان دربرگیرنده بند 70 بود. همچنین نوشته همسان با همین بند به ایلامی در بالای نسخه ایلامی AA DBa (بالای پیکره داریوش) نوشته شد. در این گام، برای بیشتر پیکره ها نوشته های نمایانگر به پارسی باستان، در بالای نوشته های نمایانگر ایلامی آورده شد. اما در برخی جاها چون در بالای نوشته های ایلامی، جای کافی برای نوشتن نبود، نوشته های پارسی در هرجایی که در دسترس بود نگاشته شد. نوشته نمایانگر پیکره گئوماته به پارسی (OP DBb) در دست چپ نوشته ایلامی (که پیشتر در زیر پیکره گئوماته نوشته شده بود)، آورده شد. زیرا در بالای پیکره گئوماته، دیگر جای خالی دیده نمی شد. همچنین نوشته های پارسی باستان نمایانگر «نیدینتوبل» و «مرتیه» (پیکره دوم و چهارم از شورشیان) در جای خالی کوچکی زیر بالهای نگاره دایره بالدار جانمایی شد. نوشته پارسی نمایانگر «فرورتیش» (پیکره سوم از شورشیان) بر روی لباسش تراشیده شد. زیرا جایی باری نوشتن نبود و بالای سر فرورتیش را دم دایره بالدار دربرگرفته بود.

(باید بگویم بسیار شگفت انگیز است که با آنکه جایگاه خالی گسترده ای در بالای دایره بالدار دیده می شد، نوشته های نمایانگر را در بالای این دایره ننوشتند. به باور من (ا. پریان)، باورها به این دایره بالدار اجازه چنین کاری را به سنگتراشان نداد. چرا که تنها سخن داریوش بزرگ AE DBa و همچنین OP DBa و همچنین دیگر سخن داریوش نگاشته شده به ایلامی AE DB 55 که در آن او سخن از پدیداری نوشته ای نوین به خواست اهورامزدا دارد، هم تراز با نگاره دایره بالدار بود و نه نوشته هایی درباره شورشیان. نگاره دایره بالدار نمادی بود که به باور من سخت با باورهای ایرانیان کهن بویژه درباره خورشید در پیوند بود و در همه یادگارها، یا بالاتر از دیگر نگاره ها یا همتراز با انگاره های خورشیدی مانند گاو نر یا شیر نمایش داده می شد.)

بند نوین (OP DB, 70) از نوآوری در دبیره پارسی باستان گزارش می دهد. این بند از شیوه ای نوین نگارش به آریایی گزارش نموده است. نسخه ایلامی همسان با این بند (AE DB 55) استادانه تر نوشته شده است. این بند ایلامی سخن از نوشته ای دیگری به آریایی می آورد که پیش از آن بر گلنبشته و پوست نبود. چون نسخه پارسی باستان ویرایشی دوباره، از سخنان داریوش بزرگ بود و دبیران در این ویرایش نسخه های ایلامی را نیز بررسی کردند. در ویرایشهایی که پسان تر انجام شد چند تفاوت نگارشی میان نسخه پارسی باستان و ایلامی دیده می شود.

5-      پیکره سکونخای تازه دستگیر شده بر روی نخستین ستون نسخه کهنه ایلامی تراشیده شد. سپس رونوشتی از سراسر آن نسخه کهنه ایلامی، به بخش پایین و دست چپ نسخه پارسی باستان آورده شده و تراشیده شد.

دیدگاه هینز از سوی بسیاری از پژوهشگران پذیرفته شد. اما این دیدگاه چند پرسش بنیادین را به همراه آورد. در دیدگاه آنان سخنی از نسخه پارسی نمایانگر داریوش بزرگ (OP DBa) که رونوشتی از نسخه ایلامیAE DBa بوده و در بالای بند ایلامی AE DB, 55 نوشته شد، نیست. همچنین اینکه چرا همین بند 55 ایلامی را درست در خط تراز بالای AE DBa آوردند، پاسخی به آن داده نشد. با این همه پسان تر، «جی وایسهوفر» یک روش گام به گام را بسیار همانند با روش هینز البته با تفاوتهایی اندک پیشنهاد داد.

1-      پیکره ها بجز پیکره سکونخای سکایی و نسخه ایلامی DBa  (بالای پیکره داریوش) نخست تراشیده شد.

2-      نسخه کهن تر ایلامی، ستونهای 1 تا 4 با 323 خط دست راست پیکره ها و نوشته های ایلامی نمایانگر پیکره ها  (AE DBb-j)نوشته شد. دگرگونی هایی که در نخستین بند نسخه ایلامی (ستون یکم) در سنجش با نسخه ایلامی بالای پیکره داریوش نشاندهنده این است که ویرایش نسخه ایلامی در همان گامهای نخست انجام شده است.

3-      نسخه اکدی با 112 خط و نوشته های اکدی نمایانگر پیکره ها (AA DBb-j) تراشیده شدند. تنها جایی که در آن زمان برای نگارش نسخه اکدی مناسب بود، دست چپ پیکره ها بود. نسخه اکدی نمایانگر پیکره ها را تا جاییکه در دسترس بود زیر پیکره ها آوردند. کمبود جا سنگتراشان را ناچار ساخت تا از آوردن نسخه اکدی نمایانگر پیکره داریوش خودداری کنند. نوشته های نمایانگر گئوماته و آثرینا (نخستین شورشی)، هر دو باهم زیر نوشته ایلامی نمایانگر گئوماته آورده شد.

4-      در آن روزگار دبیره پارسی باستان نوآوری گردید. نسخه پارسی باستان در 4 ستون زیر پیکره ها نگاشته شد. این نسخه دارای بندی تازه بود (ستون چهارم، بند 70) که نوآوری دبیره ای نوین را یادآور می شد. پس از آوردن نسخه چهار ستونی پارسی باستان بود که یک بند ایلامی  (AE DB 55)همسان با بند 70 نسخه پارسی باستان (به دلیل نبودن جای کافی) در بالای نسخه ایلامی AE DBa نوشته شد. به احتمال بسیار، بند 70 در نسخه پارسی باستان را زمانی نگاشتند که دبیران پارسی نگارش نسخه پارسی باستان OP DB را آغاز کرده بودند. در سنگنبشته بیستون نسخه اکدی بند 70 آورده نشد. زیرا دیگر جایی کافی دیده نمی شد.

5-      در سال سوم(؟) پادشاهی داریوش (518پ.م)، او با کامیابی سرزمین سکاها را گشود. داریوش بزرگ سکونخای شورشی را سرکوب کرد. پیکره این تازه دستگیر شده و نوشته نمایانگر او به پارسی باستان و ایلامی به سنگنبشته بیستون افزوده شد. پس با این افزوده شدن، به ناچار نسخه کهن تر ایلامی تباه شد. اما به جای آن رونوشتی از آن به ایلامی در دست چپ نسخه پارسی باستان و زیر نسخه اکدی نگاشته شد.

6-      رویدادهای سالهای دوم و سوم پادشاهی داریوش  (OP DB) در ستون پنجم بندهای 71 تا 76 و دست راست نسخه پارسی باستان نگاشته شد. کمبود جا دیگر این امکان را فراهم نکرد که نسخه های همسان با این بندها به ایلامی و اکدی نوشته شود.

7-      OP DBa یا نوشته نمایانگر داریوش بزرگ به پارسی نوشته شد. در اینجا برنام های (لقب ها) داریوش از نسخه ایلامی همسان با آن (AE DBa) پیروی نکرد. زیرا این نوشته بسیار با نوشته های بند یکم از ستون یکم پارسی باستان (خط های 1 تا 11) همانند است.

ناهمانندی و تفاوت برجسته دیدگاههای هینز و وایسهوفر در چگونگی و زمان نگارش نسخه ایلامی نمایانگر پیکره گئوماته (AE DBb) وهمچنین چگونگی نگارش نوشته پارسی نمایانگر پیکره داریوش (OP DBa) بود. هینز می گفت که AE DBb نمایانگر ایلامی گئوماته همراه با AE DBa پیش از نگارش دیگر نمایانگر های ایلامی نوشته شدند. اما او دلیلی برای این دیدگاه خود نیاورد.

با این همه وایسهوفر زمان نگارش نمایانگر ایلامی AE DBb و همچنین تا زمان نگارش دیگر نمایانگرهای ایلامی (با هم) را آشکار نساخت. با اینکه نمایانگر های ایلامی بالای پیکره ها نوشته شدند، اما سنگتراشان نتوانستند برای نوشتن نمایانگر ایلامی برای گئوماته جایی را بهتر از پایین پیکره او بیابند، چرا که نسخه ایلامی DBa پیشتر بالای سر داریوش نوشته شده بود. پس دیگر جایی در بالای پیکره های برای نوشتن نمایانگر گئوماته نمانده بود. پس AE DBb پایین پیکره خوابیده گئوماته آورده شده و من (چول هوان بای) دیدگاه وایسهوفر را می پذیرم که می گوید نسخه ایلامی AE DBb همراه با دیگر نسخه های نمایانگر ایلامی تراشیده شده بودند.

اما برای دانستن زمان و ترتیب تراش نسخه پارسی باستان نمایانگر داریوش OP DBa، بایسته است که نخست به نگارش و نگاره خود سنگنبشته بیستون بنگریم. هینز آنرا در گام چهارم تراش پیکره ها و سنگنبشته بیستون دانست یعنی هنگامیکه نسخه پارسی باستان زیر پیکره ها و دیگر نمایانگر پیکره ها نوشته شد. اگرچه هینز به ستون پنجم نسخه پارسی باستان اشاره نکرد، اما از کندوکاو های او چنین برداشت می شود که OP DBa پیش از نگارش ستون پنجم نگاشته شد. با این همه وایسهوفر نگارش OP DBa را پس از نگارش ستون پنجم نسخه پارسی باستان دانست.

نگاه به نمای سنگنبشته بیستون و کندوکاو سراسری به آن، بویژه جایگاه نوشته پارسی باستانOP DBa نسبت به AE DBa و همچنین نوشته ایلامی AE DB بند 55 به ما یاری می دهد که بیشتر بسوی دیدگاه وایسهوفر برویم. Dba AE و AE DB بند 55 درست در یک خط تراز بالای همدیگر نگاشته شده اند. پس AE DB بند 55 بر پایه برنامه از پیش ریخته شده پیش از نگارش OP DBa تراشیده شده اند. زیرا بسیار آشکار است که OP DBa  در جایی میان AE DB بند 55 و نیز سر پیکره درون دایره بالدار و بسیار چسبیده به خط مرزی دیواره تخت شده آورده شده و جایگاهی ناهمسان و نامتعارف دارد. همچنین سیمای نویسه های OP DBa یک موقعیت ویژه ای از «واژه جداکن ها» را نمایش می دهد. در این بخش از سنگنبشته یک واژه جداکن، پیش از یک بخش خالی از خط آورده شده که نشاندهنده آغاز بخش دیگر است. اما در سراسر دیگر نوشته های پارسی باستان بیستون یک واژه جداکننده پس از یک بخش خالی از خط آورده شده است.

این گواهی ها همگی دیدگاه وایسهوفر را برجسته می سازد که OP DBa نوشته پایانی بود که بر کوه بیستون نگاشته شد. چنین یافته های باستان شناسی هریک می تواند پرسشهایی بنیادین تر را درباره ترکیب و پیوند ادبی و نگارشی میان نسخه های بیستون و همچنین پاره نوشته های یافت شده، پیش روی ما بگذارد. چه پیوندی میان نسخه های بیستون است؟ سخن داریوش بزرگ هنگامیکه کارنامه اش را می گفت، نخست به چه زبانی نگاشته شد؟ چرا در میان نسخه های بیستون و پاره های یافت شده در پیوند با آن همسانی و ناهمسانی هایی به چشم می خورد؟

پاسخ دادن به چنین پرسشهایی بی آنکه یافته های باستان شناسی بررسی شوند، نشدنی است. اما چند گذر و اشاره ادبی را می توان بررسی کرد و از یافته های باستان شناسی آنها را بیشتر کندوکاو نمود.

- داریوش بزرگ سخنش را برای نگارش بر دیواره بیستون به زبان پارسی باستان گفت

- دو نسخه ایلامی AE DB در بیستون نگاشته شدند که یکی رونوشتی از نسخه کهن تر ایلامی است.

ادامه داره