آغاز کندوکاو بر نوشته های ایلامی

با درود بر ایران دوستان

اکنون پس از چند جستاری که درباره سنگنبشته بیستون آوردم برآنم تا نگاهی به زبان و دبیره ایلامی انداخته گوشه هایی از سنگنبشته های هخامنشیان را که به زبان و دبیره میخی ایلامی نگاشته شده بیاورم. هدف من  از آوردن این نوشته ها فراگیری زبان ایلامی بوده و نیز تلاش براین است که ایران دوستان با نوشته های شاهان بزرگ بیشتر آشنا شوند ا. پریان. در اینجا برای نگاه  به نوشته های ایلامی، من نسخه ایلامی همان سنگنبشته داریوش بزرگ، نگاشته شده بر دیواره کوه بیستون را برگزیده ام.

اما نویسه های سنگنبشته را از کتاب کینگ و تامپسون (1907) رونویسی کرده و برپایه شیوه خوانش شادروان «ریچارد ترود هالوگ» (Richard T. Hallock) در کتاب «گلنبشته های باروی تخت جمشید» (Persepolis Fortification Tablets) در انتشارات انجمن شرقشناسی دانشگاه شیکاگو برگردان نموده ام.

در گام دوم تلاش شد که این نویسه های برگردان شده بررسی شده و آوانگاری (transcription) واژه های کهن ایلامی بدست آمده و سپس ساختار واژه ها کندوکاو شود. این گام با نوشته های ساده سنگنبشته های ایلامی (در اینجا بیستون) و همچنین یاری از تارنمای www.elamit.net انجام شد. همچنین در هر بند از سنگنبشته ها، هر واژه را شماره گذاری نموده ام.

در گام سوم واژه ها برگردان شده و برگردان خود نوشته های سنگنبشته انجام گشت.

این نیز باید گفته شود که از آنجا که کار بررسی زبان ایلامی از سوی من به تازگی آغاز شده است، به احتمال بسیار در این نوشته ها، اشتباه هایی نیز رخ داده است. پس از دوستان گرامی و کسانی که با زبان ایلامی آشنایی دارند، خواهشمندم که اشتباه ها موردی را به من یادآور شده و من با بررسی و راهنمایی آن اشتباه را برطرف خواهم ساخت.

این جستارها با گزیده ای از نوشته های ساده ایلامی آغاز شده و با گذشت زمان دیگر نوشته های سنگنبشته ها و حتی گل نبشته ها را نیز دربر خواهد گرفت. همچنین هرگونه برداشت از این نوشته ها تنها با اجازه من و یادکردن نام نویسنده این تارنگار (ا. پریان) و تارنگار «آسمانه ایران کهن» و لینک به آن بایسته بوده و کپی برداری و پراکندن آن بی آنکه نام و سرچشمه این نوشته آورده شود شایسته ادب و منش اخلاقی نویسندگی نیست.

دستاورد ما از داستان سنگنبشته بیستون

بایسته است در این بخش سخنی درباره بند 70 (ستون چهارم) نسخه پارسی باستان سنگنبشته بیستون گویم.

θāti Dārayavauš xšāyaθiya vašnā Auramazdāha ima dipiciçam taya adam akunavam patišam ariyā utā pavastāyā utā carmā gŗftam āhā patišamci nāmanāfam akunavam patišam uvādātam akunavam utā niyapinθiya utā patiyafraθiya mām paįšiyā mām pasāva ima dipiciçam frāstāyam vispadā antar dahyāva kāra hamā taxšatā  

شوربختانه چند نویسه مهم از این بند با گذشت زمان ناخوانا شده است. مهم ترین آنها نویسه های در پیوند با واژه های هفتم (خط 89) و واژه سی و سوم (خط 91 و 92) می باشد. آنچه که اکنون از نویسه های واژه خط 89 دیده می شود، di-i-p-i-?-i-?? است. یعنی نویسه های سوم، پنجم و ششم این واژه ناخوانا شده است. همچنین نویسه های واژه سی و سوم خط های 91 و 92 به سیمای di-i-p-i-?-?-?-m دیده شده که نویسه های پنجم تا هفتم آن ویران شده است.

ناخوانی نویسه های این واژه که در دوجای بند 70 دیده می شود، کنکاشهای چندی را برانگیخت. زمانی رونالد کنت این واژه را di-i-p-i-ma-i-y  یا dipimaiy بازسازی نمود که معنی این واژه بازسازی شده «نوشته» است. «ایلرس» (Eilers) زمانی دیگر آنرا di-i-p-i-vi-i-d-m خواند. اما رودیگر اشمیت با بررسی عکس های دقیقی که گرفته بود، تلاش کرد تا نشانه هایی از نویسه های میخی ناخوانا را بدست آورده واژه خط 89 را di-i-p-i-(c)-i-(ç-m) و خط 91 و 92 را di-i-p-i-(c-i-ç)-m خواند که آوانگاری آن dipiciçam خواهد بود.  

بخش دوم این واژه -ciça یا همان «چهره، سیما یا فرم» است. پس واژه بازسازی شده اشمیت به معنی «سیمای نگارش» یا بهتر بگوییم «دبیره» است. از آنجاییکه بررسی های اشمیت تازه ترین خوانش از سنگنبشته بیستون با بررسی عکس های دقیق گرفته شده است، در نوشتارهای پیشین خود در کندوکاو پیرامون سرچشمه های سنگنبشته بیستون و همچنین دیگر نوشتارها که در آن نویسه های میخی درپیوند با آن ناخوانا شده است، روش خوانش اشمیت را به دیگر خوانش ها در برگردان نویسه های میخی پارسی باستان ترجیح می دهیم.  ا. پریان

سرچشمه نسخه های دیگر

داریوش بزرگ فرمان داد تا کارنامه سالهای نخستین فرمانرواییش، به دیگر سرزمین های درفرمان پارسها فرستاده شود. تاکنون دونوشته به زبان اکدی (BE 3627 و B41046) در بابل و دو نوشته به آرامی (OfA DB و Segal 62)  در مصر یافت شده که بخش هایی از کارنامه او را دربرمی گیرند. پس می توان پنداشت که نسخه های دیگری نیز از کارنامه او به دیگر کشورها فرستاده شده بود که با گذشت روزگار از میان رفته و یا هنوز در دل خاک پنهان مانده اند. اما سرچشمه نوشته های پراکنده در جهان هخامنشی چه بود و به چه زبان و دبیره ای نگاشته شده بود؟

چون هیون بای پیشنهاد نموده است که این نسخه به زبان و دبیره آرامی آماده و فرستاده شده بود (ا. پریان). او می گوید این نسخه برای این به آرامی نوشته شد، زیرا زبان آرامی زبانی دیرین و پراکنده در گستره شاهنشاهی هخامنشی بوده همچنین این زمان کاربردی دیپلماتیک داشت. در این باره باید گفت که دو دلیل هست که می توان از آنها چنین برداشت کرد که نوشته های اکدی و آرامی بیرون از بیستون از یک نسخه مادر رونویسی و ویرایش شده بودند که آنها چنین هستند.

1-        

1-      سخن داریوش در پایان بند 70 ستون چهارم نسخه پارسی باستان بر دیواره کوه بیستون و همچنین نوشته های همسان آن در نسخه ایلامی همان سنگنبشته

2-      بودن همانندی و هماهنگی هایی در این پاره نوشته های یافت شده 

سرچشمه آریایی نوشته های بیستون

     چول هیون بای پیشنهاد نموده است که پنداشتی گفته شود که برپایه آن دوسرچشمه برای نوشته های بیستون آماده شده بود. یکی برای نسخه های سه گانه میخی بر دیواره کوه بیستون و دیگری برای پاره نوشته های پراکنده یافت شده در سرزمین های دیگر. پژوهشهای انجام شده بدست «رودیگر اشمیت» درباره سرچشمه های بیستون به گونه زیر خلاصه شده است:

با نگاه به نسخه های میخی بیستون شکی نمی ماند که نوشته های میخی پارسی باستان و ایلامی در یکسو و نسخه های بابلی و آرامی در سویی دیگر دسته بندی می شوند. نوشته های گروه دوم (بابلی و آرامی) آمار شورشیان کشته شده و دستگیرشده را آورده اند. آنها همچنین نام ماهها را به سامی (و نه پارسی) آورده و در نگارش آوانگاری های ویژه از نامهای جغرافیایی مشخص، با هم سراسر همسان بوده و در جاهایی گویش نامها به جای پارسی باستان، مادی است.

این پنداشت که بنیاد کندوکاوهای اشمیت بوده برهمسانی میان نسخه های اکدی سنگنبسته بیستون (AA DB) و نسخه آرامی الفانتین (OfA DB) بیرون آمده است، دفاع شدنی نیست. با اینکه آمار کشته و دستگیر شدگان در گروه دوم نوشته ها آورده شده است، اما با سنجش نسخه اکدی AA DB و همچنین پاره نوشته های آرامی، چندین ناهمسانی بنیادی در آنها دیده می شود که «گرین فیلد پروتن» (Greenfield Porten) آنها را به هفت دسته گروه بندی نموده است.